Polyvagaal Theorie

Ook het werk van Stephen Porges leunt sterk op het drievoudige brein en is een belangrijk en veelgebruikt model in stress- en traumaverwerking. Ook hier is kritiek op.

In een cultuur waar iets pas waarheid is als het bewezen is, vallen al snel zware klappen als later blijkt dat het allemaal wat genuanceerder ligt. 

Hoe kan het dat de theorieën zo omarmd zijn en zo veelvuldig worden toegepast in praktijken voor trauma therapie, nu nog steeds? 

De Polyvagaal is een verdienmodel op zich, zonder twijfel. Echter, er zit naar mijn mening ook een duidelijk volgbare lijn in termen van angstgedrag en -reactie. We kunnen aan de hand van de theorie ons gedrag, onze reacties begrijpen, wat ons in staat stelt ze te ontwikkelen.

Dat wat is bewezen is waar, maar is dat wat niet bewezen kan worden dan per definitie onwaar?

Denk aan principes uit de yoga, als ontspanning, mindfullness, intermitted fasting, de brein-buik verbinding, de invloed van adem op ons zenuwstelsel en ga zo maar door. Yoga is zweverig en alleen maar op je kop staan’? Wie kent die uitspraak niet? Daar kom je nu niet meer mee weg, er is echt teveel wetenschappelijk bewijs. Krijgt de yoga geschiedenis daarvoor de credits? Nee hoor, we schrijven het toch vooral op het conto van de westerse wetenschap.

Inmiddels zijn er ontwikkelingen waarbij EMDR wordt ingezet voor alle soorten problematiek, fobieën, angst-, stemmings-, persoonlijkheidsstoornissen, trauma. Overal lijkt EMDR effectief, met wetenschappelijke evidentie. Voorwaarde is dat de het te veranderen gedrag goed meetbaar is, en het trauma goed benoembaar, maar er worden prachtige resultaten bereikt.

Echter, zowel het drievoudige brein, als de Polyvagaal theorie, als de theorieën van Freud en ga zo maar door, hebben ons ook verder gebracht in onze kennis over psychologie en trauma. Iedere wetenschappelijk bewezen theorie is gestart met een aanname, een hypothese, een goede vraag. Of juist met cynisme en ongeloof. 

De praktijk

Maar de mensen vol ingewikkelde gedachtenpatronen, angstgedachten, slechte en traumatische ervaringen en onverklaarde klachten die in de dagelijkse behandelpraktijk komen, zijn niet altijd rechttoe rechtaan te behandelen. En dan is het aan de behandelaar en de client samen om uit te vinden en uit te pluizen wat werkt, wat helpt. 

De principes van fight, flight, freeze en fawn (die laatste is ook niet wetenschappelijk bewezen maar o zo herkenbaar, Pete Walker) geven ons een hele mooie basis om ons gedrag te (her)kennen. En die kennis, gepaard met de kennis en oefening van hoe dat bij te sturen, is wat telt in de behandelpraktijk.

En iedere zelfdenkende, intellectuele behandelaar realiseert zich dat het onmogelijk is dat er 1 specifieke hersenzenuw (nervus vagus, link) verantwoordelijk is voor verandering, die dus uit ten treure getraind moet worden, een simpele voorstelling van feiten is. Maar dat ons zenuwstelsel gevoelig is voor cues van (on)veiligheid is een feit. En dat we daar invloed op kunnen uitoefenen ook. En dat daar heel veel manieren voor zijn ook. Deels wetenschappelijk bewezen manieren en deels manieren die (nog) niet zijn bewezen.

Bessel van de Kolk

Dan tot slot in dit betoog over het wel of niet correct zijn van wetenschappers Bessel van de Kolk. Een grote naam op het gebied van trauma. Ook iemand die van zijn stelling een verdienmodel heeft weten te maken. Is dat slecht? Want vaak zijn die verdienmodellen (mede) bedoeld om geld te verdienen voor verder onderzoek, dus ten dienste van de wetenschap. Maar goed, dat is een andere discussie.

Bessel van de Kolk staat eveneens onder druk. Zijn stelling “The Body Keeps The Score” wordt regelmatig onderuit gehaald. Net als zijn stelling dat herinneringen onderdrukt kunnen worden. 

“The Body Keeps The Score”

Het beroemde boek van Bessel van de Kolk geeft inzicht in zijn pionierswerk op het gebied van trauma, en de manier waarop de gevestigde orde daarmee omging. De titel voert naar zijn stelling dat trauma en de herinneringen daaraan niet alleen in ons brein worden opgeslagen, maar ook in ons lichaam. Hier is een filmpje van Lisa Feldman, een neurowetenschapper die zijn stelling onderuit haalt. 

Ze doet dat feitelijk op basis van onze kennis over conditionering (link), maar noemt die term niet. Ik weet niet of dat ijdelheid is, je niet willen baseren op kennis uit de vorige eeuw, of dat mijn interpretatie te eenvoudig is. Maar feit blijft dat haar stelling; het feit dat een organisme er in het kader van veiligheid baat bij heeft te leren van ervaringen en dus effectief moet kunnen voorspellen en anticiperen op basis van die ervaringen, een oud en bekend principe is, dat voor zover ik weet door niemand wordt ontkend. Waar het in mijn optiek misgaat is een heel ander punt, namelijk het discussiepunt of wij ons brein zijn of ons zenuwstelsel, ons lichaam of ons hoofd. En kunnen we dat scheiden en moeten we dat willen. Ook al zegt mw. Feldman dat ons brein de score bijhoudt en ons lichaam de scorekaard is, zegt dat weinig over waar de lijdenslast ervaren wordt, en waar de trigger om te anticiperen (en dus ook in veilige situaties vast te houden aan de reactie van de traumatiserend ervaring). Feldman erkent vervolgens dezelfde lichaamsgerichte disciplines als Van der Kolk waar het gaat om het ‘ontleren’ van die reacties, waardoor er weer ruimte, flexibiliteit en verlichting van klachten kan ontstaan.

Ik denk dat er niemand in de praktijk is die de discussie wil aangaan over waar de oorsprong van een klacht zit; in het hoofd of in het lichaam. Alle klachten, of dat nu gedachten zijn of lijfelijke sensaties wil je graag kwijt. En zolang de behandelpraktijk niet inzichtelijk maakt hoe de verandering precies ontstaat, is het belangrijkste dat de verandering ontstaat. 

Hervonden herinneringen bestaan (niet)

Dan de discussie over het wel of niet onderdrukken van herinneringen, die op enig moment hervonden worden. Binnen de psychologie is dit een belangrijk punt. Ook een waar we door schade en schande wijzer zijn geworden. Elisabeth Loft (link) heeft voor eens en voor altijd met haar onderzoek aangetoond hoe ontvankelijk ons geheugen is voor suggestie en manipulatie. Daarmee heeft ze de psychologie (maar ook het strafrecht) een enorme dienst bewezen.

Maar het feit dat bewezen is dat ons geheugen zich leugens laat aanpraten waarvan we denken dat het feiten zijn die we waren vergeten, wil niet zeggen dat alles wat we vergeten zijn een leugen is. Ik denk dat iedereen, zeker mensen met vroegkinderlijk, chronisch dus herhalend trauma, herinneringen heeft waarvan hij/zij weet dat hij ze actief onderdrukt. Je weet dat iets is gebeurd, maar het is (nu) te pijnlijk om dat spoor af te lopen en je precies te herinneren hoe het was. Dat kan ok zijn, zeker als het een onderdeel is van het geheel. Maar soms is het wel nodig dat spoor af te lopen, zeker als het het hoofdspoor is. Dan is de onderkenning van wat er echt gebeurd is een voorwaarde voor herstel. En we hebben van Loftus geleerd hoe cliënten te bevragen om niet in de valkuilen en manipulatie te vallen. 

Een therapeut kan niet bepalen of en wat waar is van hetgeen een client vertelt. Een therapeut heeft echter wel verantwoordelijkheid in het (h)erkennen van de lijdenslast van cliënten. En die bepaalt mede de behandeling. Misschien is dat lastig als je een protocollaire behandeling moet toepassen op het gediagnosticeerde probleem. Want is de diagnose trauma of een persoonlijkheidsstoornis, of een gedragsstoornis, een ontwikkelingsstoornis? Als de diagnose de behandeling bepaalt moet je haast wel aan waarheidsvinding doen. Maar als je organisch kunt werken, en de oprechtheid van het lijden ziet en erkent, dan vloeit je behandeling daaruit voort. En ja, dan zijn cognitieve gedragstherapie of EMDR wellicht minder passende therapieën. Maar dat maakt de cliënt geen leugenaar.

Dus als je op zoek bent naar een plek om te helen, ga op zoek en luister naar rede, naar je gevoel en naar je intuïtie. Zelfs als die momenteel goed en veilig verstopt zitten, is er nog steeds ruimte voor jouw onderbuikgevoel!